Cơn đau là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa cơn đau

Cơn đau là một trải nghiệm cảm giác và cảm xúc khó chịu liên quan đến tổn thương mô thực thể hoặc nguy cơ tổn thương mô tiềm ẩn. Theo định nghĩa của Hiệp hội Quốc tế Nghiên cứu Đau (IASP), đau không chỉ phản ánh phản xạ sinh lý mà còn là một hiện tượng tâm thần – thần kinh phức tạp có tính chủ quan cao. Nó có thể xuất hiện ngay cả khi không có tổn thương thực thể, nhưng người bệnh vẫn cảm nhận được cơn đau như thật.

Cơn đau đóng vai trò là hệ thống cảnh báo sinh tồn, giúp cơ thể phản ứng với các tác nhân gây hại như nhiệt, hóa chất, lực cơ học. Tuy nhiên, khi hệ thống này hoạt động sai lệch hoặc kéo dài, đau trở thành một tình trạng bệnh lý độc lập, ảnh hưởng đến chức năng vận động, nhận thức và cảm xúc của người bệnh.

Một số đặc điểm quan trọng của cơn đau:

• Chủ quan: chỉ người bệnh mới cảm nhận được mức độ đau
• Đa dạng: từ nhói buốt, âm ỉ, rát, thắt chặt, cho đến đau lan, đau dữ dội
• Tác động toàn diện: ảnh hưởng cả thể chất, tâm lý và hành vi xã hội

Phân loại cơn đau

Cơn đau được phân loại dựa trên thời gian, cơ chế bệnh sinh và vị trí cảm nhận. Cách phân loại này giúp hỗ trợ chẩn đoán nguyên nhân và lựa chọn phương pháp điều trị phù hợp hơn trong thực hành lâm sàng.

• Theo thời gian:
  • Đau cấp tính: thường dưới 3 tháng, liên quan đến tổn thương mô mới xảy ra, có tính phục hồi
  • Đau mạn tính: kéo dài trên 3 tháng, không còn vai trò cảnh báo, dễ dẫn đến suy giảm chức năng
• Theo cơ chế:
  • Đau do tổn thương mô (nociceptive): do viêm, chấn thương, bỏng
  • Đau thần kinh (neuropathic): do tổn thương hệ thần kinh trung ương hoặc ngoại biên
  • Đau hỗn hợp: có cả thành phần viêm và thần kinh, ví dụ như đau lưng mạn tính
• Theo vị trí:
  • Đau khu trú: xuất hiện ở một vùng cụ thể
  • Đau lan tỏa: không rõ ràng, phân bố rộng
  • Đau quy chiếu: đau tại nơi xa vùng tổn thương thực thể (ví dụ: đau vai trái trong nhồi máu cơ tim)

Bảng sau tổng hợp các tiêu chí phân loại và ví dụ điển hình:

Tiêu chí	Phân loại	Ví dụ
Thời gian	Đau cấp	Đau sau phẫu thuật
Thời gian	Đau mạn	Đau khớp do thoái hóa
Cơ chế	Đau nociceptive	Viêm ruột thừa
Cơ chế	Đau thần kinh	Đau do zona thần kinh

Sinh lý học của cảm giác đau

Cảm nhận đau bắt đầu từ sự kích hoạt các thụ thể đau (nociceptors) – là các đầu dây thần kinh cảm giác tự do nằm ở da, cơ, xương và nội tạng. Khi có tác nhân gây tổn thương, các chất trung gian như bradykinin, prostaglandin, histamin được giải phóng tại mô tổn thương, kích hoạt nociceptors gửi tín hiệu về hệ thần kinh trung ương.

Tín hiệu này được dẫn truyền qua các sợi thần kinh Aδ (dẫn truyền nhanh – đau sắc) và C (dẫn truyền chậm – đau âm ỉ) vào tủy sống, sau đó theo bó gai – đồi thị lên vỏ não cảm giác. Tại đây, não bộ tổng hợp các tín hiệu thành cảm giác đau hoàn chỉnh.

$I = \frac{V}{R}$ – trong đó, $I$ là dòng điện thần kinh truyền qua sợi trục neuron, $V$ là điện thế hoạt động, và $R$ là điện trở màng tế bào. Các tín hiệu điện này là cơ sở cho truyền dẫn cảm giác đau và có thể bị điều biến tại synap bởi các chất trung gian như glutamate, substance P hoặc opioid nội sinh.

Phân biệt các loại đau thường gặp

Đau không đồng nhất về cơ chế, biểu hiện và đáp ứng điều trị. Việc phân biệt các loại đau thường gặp giúp xác định hướng tiếp cận chính xác và cá nhân hóa điều trị. Bốn nhóm chính bao gồm: đau cơ học, đau viêm, đau thần kinh và đau tâm lý.

• Đau cơ học: liên quan vận động, thường giảm khi nghỉ, đặc trưng trong đau lưng do cột sống
• Đau viêm: thường âm ỉ, tăng về đêm hoặc buổi sáng, đáp ứng tốt với NSAIDs
• Đau thần kinh: mô tả như bỏng rát, điện giật, tê bì, do tổn thương hệ thần kinh
• Đau tâm lý: không có tổn thương mô rõ ràng, hay đi kèm lo âu, rối loạn giấc ngủ

Bảng phân biệt đặc điểm lâm sàng các loại đau:

Loại đau	Đặc điểm	Ví dụ
Đau cơ học	Đau khi vận động, giảm khi nghỉ	Thoát vị đĩa đệm
Đau viêm	Đau buổi sáng, kèm sưng nóng đỏ	Viêm khớp dạng thấp
Đau thần kinh	Bỏng rát, dị cảm, điện giật	Đau do tổn thương thần kinh ngoại biên
Đau tâm lý	Không khu trú, liên tục, thay đổi theo cảm xúc	Đau mạn trong trầm cảm

Vai trò của cơn đau trong cơ thể

Cơn đau đóng vai trò thiết yếu trong cơ chế bảo vệ sinh học của con người. Nó hoạt động như một hệ thống cảnh báo để ngăn ngừa hoặc hạn chế các tổn thương tiếp theo. Khi cảm nhận đau, cơ thể có xu hướng tránh xa tác nhân gây hại, giảm vận động hoặc tìm kiếm sự trợ giúp, từ đó tăng khả năng sống sót và phục hồi.

Tuy nhiên, nếu quá trình cảm nhận đau bị rối loạn – do tổn thương mô kéo dài, rối loạn thần kinh hoặc mất điều hòa trung ương – cơn đau có thể trở thành bệnh lý. Đau mạn tính không còn mang chức năng sinh học có lợi mà trở thành yếu tố gây suy giảm chức năng vận động, nhận thức, tâm lý và xã hội.

Một số hiện tượng sinh học minh chứng cho điều này:

• Hyperalgesia: Tăng cảm giác đau với kích thích bình thường
• Allodynia: Cảm giác đau khi có kích thích không gây hại (ví dụ: chạm nhẹ cũng gây đau)
• Central sensitization: Tăng độ nhạy của hệ thần kinh trung ương đối với tín hiệu đau

Đánh giá và đo lường cơn đau

Vì cơn đau mang tính chủ quan nên việc đo lường cần dựa vào thông tin từ chính người bệnh, kết hợp với các công cụ chuẩn hóa để định lượng mức độ đau. Mục tiêu là đánh giá sự thay đổi theo thời gian và theo dõi hiệu quả điều trị.

Một số công cụ đánh giá đau thường dùng:

• Thang điểm số (NRS – Numeric Rating Scale): người bệnh chấm điểm từ 0 (không đau) đến 10 (đau dữ dội nhất)
• Thang đo thị giác (VAS – Visual Analogue Scale): đánh dấu mức độ đau trên đường thẳng dài 10 cm
• Bảng câu hỏi McGill: đánh giá đặc điểm định tính của cơn đau (tính chất, cường độ, cảm xúc đi kèm)

Dưới đây là bảng mô tả phân loại mức độ đau theo thang điểm NRS:

Thang điểm	Mức độ đau	Hướng xử trí
0	Không đau	Không cần can thiệp
1–3	Đau nhẹ	Giám sát hoặc dùng thuốc nhẹ
4–6	Đau trung bình	Điều trị bằng thuốc giảm đau thường quy
7–10	Đau nặng	Xem xét phối hợp thuốc, chuyển chuyên khoa

Chiến lược điều trị cơn đau

Điều trị cơn đau cần dựa vào cơ chế bệnh sinh và mức độ ảnh hưởng đến chất lượng sống của người bệnh. Phác đồ WHO ba bậc là nền tảng trong điều trị đau do ung thư, nhưng cũng được áp dụng cho nhiều trường hợp khác. Ngoài thuốc, các biện pháp vật lý, tâm lý và can thiệp cũng đóng vai trò quan trọng.

Các nhóm điều trị chính:

• Thuốc giảm đau không opioid: paracetamol, NSAIDs – dùng cho đau nhẹ đến trung bình
• Opioids yếu: tramadol, codein – dùng cho đau trung bình
• Opioids mạnh: morphin, fentanyl – dùng cho đau nặng hoặc đau ung thư
• Thuốc hỗ trợ: gabapentin, pregabalin, thuốc chống trầm cảm ba vòng – đặc hiệu với đau thần kinh
• Điều trị không dùng thuốc: vật lý trị liệu, kích thích điện thần kinh qua da (TENS), thiền, trị liệu hành vi nhận thức

Ngoài ra, các phương pháp điều trị can thiệp như tiêm thần kinh ngoại vi, chặn hạch giao cảm hoặc kích thích tủy sống cũng được áp dụng trong các trường hợp đau kháng trị.

Ảnh hưởng của cơn đau mạn tính

Đau mạn tính ảnh hưởng đến tất cả các lĩnh vực của cuộc sống: thể chất, tinh thần, tài chính và xã hội. Người bệnh thường bị hạn chế vận động, mất ngủ, giảm hiệu suất lao động và gặp khó khăn trong các mối quan hệ cá nhân. Nhiều nghiên cứu ghi nhận tỷ lệ trầm cảm và lo âu cao ở nhóm bệnh nhân đau mạn.

Một số vòng xoắn bệnh lý điển hình:

• Đau → mất ngủ → mệt mỏi → nhạy cảm đau tăng
• Đau → giảm vận động → teo cơ → đau tăng
• Đau → lo âu → trầm cảm → khả năng đối phó giảm → đau tăng

Việc điều trị đau mạn không thể chỉ dựa trên thuốc, mà cần một tiếp cận đa mô thức gồm: y học, phục hồi chức năng, trị liệu tâm lý và can thiệp xã hội. Mô hình quản lý đau mạn hiện đại khuyến khích cá nhân hóa điều trị theo từng bệnh nhân.

Tiến bộ mới trong nghiên cứu đau

Các tiến bộ trong sinh học thần kinh, di truyền học và trí tuệ nhân tạo đang mở ra nhiều hướng tiếp cận mới trong nghiên cứu và điều trị đau. Một số hướng nổi bật:

• Nghiên cứu biểu hiện gen liên quan đến cảm thụ đau
• Ứng dụng AI trong phân tích ngôn ngữ mô tả đau để hỗ trợ chẩn đoán
• Phát triển thuốc sinh học tác động chọn lọc lên thụ thể đau
• Kích thích não không xâm lấn như TMS (transcranial magnetic stimulation)

Tham khảo thêm thông tin tại National Institute of Neurological Disorders and Stroke và PubMed Central.

Tài liệu tham khảo

1. International Association for the Study of Pain - Terminology
2. NINDS - Chronic Pain
3. CDC - Opioid Prescribing Guidelines
4. PubMed Central - Mechanisms of Pain
5. Mayo Clinic - Chronic Pain Overview